VÀI
YẾU TỐ & QUAN ÐIỂM CHÍNH
- Gan là cơ quan lớn nhất trong cơ thể (nếu không kể da).
- Gan nằm bên tay phải, dưới lồng ngực phải.
- Gan đóng nhiều vai trò cực kỳ quan trọng trong việc bảo
trì sức khỏe của chúng ta.
- Gan là cơ quan chính để thanh lọc độc tố.
- Gan là cơ quan quan trọng nhất trong việc chuyển hóa
thức ăn và dự trữ nhiên liệu dưới nhiều dạng khác nhau.
- Gan là cơ quan chính bào chế một số chất đạm, chất mật,
chất acid mỡ, v.v.
I. GAN
Gan là cơ quan lớn
thứ hai trong cơ thể (sau da). Gan đóng nhiều vai trò quan trọng khác nhau
trong việc bảo tồn sức khỏe của chúng ta. Tùy theo kích thước và trọng lượng
của mỗi cá nhân, gan có sức nặng từ 1.100 đến 1.800 gram. Gan phụ nữ nhỏ hơn
gan đàn ông. Gan nằm dưới lồng ngực phải, cách phổi bởi hoành cách mô (diaphram).
Theo truyền thống, gan vẫn được chia thành 2 thùy chính (lobes), thùy phải và
thùy trái, dựa theo vị trí của dây chằng liềm (falciform ligament). Dây chằng
này nối liền gan với hoành cách mô và thành bụng trước. Tuy nhiên, sự phân chia
này không tương ứng với cơ cấu của lá gan, nên ngày nay, người ta chia lá gan
thành 8 khúc (segment) dựa vào những phân phối của mạch máu
Gan được bao
bọc chung quanh bởi vỏ bên ngoài chứa đựng nhiều dây thần kinh, tên là Gibson's
Capsule. Với
một cơ cấu và hệ mạch phức tạp, gan được xem là một cơ quan kỳ diệu (wonder
organ). Tuy thế, tế bào gan không có dây thần kinh cảm giác, nên nếu bị tổn
thương, bệnh thường không gây ra một triệu chứng nào cả. Chỉ trừ trong trường
hợp, khi gan bị "sưng phồng" lên, vỏ Gibson sẽ bị kéo căng ra, gây ra
những cơn đau "tưng tức" hoặc khó chịu ở vùng bụng trên nằm bên phải,
giáp giới với lồng ngực dưới. Ðây là một số trường hợp của viêm gan cấp tính
hoặc khi lá gan "sưng lớn" vì bị suy tim bên phải (right heart
failure). Gan được che chở và bảo vệ bởi xương sườn, nên nếu trong trường hợp
bị té ngã hoặc tai nạn, sẽ đỡ bị dập nát hơn những cơ quan khác trong bụng như
tụy tạng, lá lách, v.v.
Gan là cơ quan duy nhất trong cơ thể
cùng một lúc tiếp nhận máu từ 2 nguồn khác nhau: 30% từ tim và 70% từ tĩnh mạch
cửa (portal vein). Máu từ tim với các dưỡng khí và nhiên liệu sẽ nuôi dưỡng các
tế bào gan. Máu đến từ tĩnh mạch cửa nhận máu từ những cơ quan như bao tử
(stomach), lá lách (spleen), tụy tạng (pancreas), túi mật (gallbladder), ruột
non (small intestine), ruột già (colon), cũng như các cơ quan khác nhau trong
bụng. Vì gan là cơ quan đầu tiên, tiếp nhận các chất dinh dưỡng và hóa tố khác
nhau hấp thụ từ hệ thống tiêu hóa, gan đã trở thành "nhà máy lọc máu"
chính và quan trọng nhất trong cơ thể. Thức ăn và tất cả các nhiên liệu, vì
thế, sẽ phải đi qua gan trước để được thanh lọc và biến chế thành những vật
liệu khác nhau. Ðây cũng là nguyên nhân chính mà ung thư từ nhiều cơ quan và bộ
phận khác có thể lan sang gan một cách dễ dàng.
II. CHỨC NĂNG CỦA GAN CHUYỂN HÓA NHIÊN LIỆU
Một trong những nhiệm vụ chính của gan
là cung cấp cho cơ thể một nguồn năng lượng liên tục, ngày cũng như đêm, no
cũng như đói. Thực phẩm hấp thụ từ hệ thống tiêu hóa, sẽ được gan biến chế
và chuyển hóa thành nhiều thể loại rồi được dự trữ dưới nhiều hình thức khác
nhau. Các nhiên liệu dự trữ này sẽ được mang ra dùng trong lúc chúng ta không
ăn uống hoặc nhịn đói. Ðây là quá trình rất phức tạp và lệ thuộc vào nhiều cơ
quan khác nhau như tuyến giáp trạng (thyroid glands), tuyến tụy tạng
(pancreas), tuyến thượng thận (adrenal glands), cũng như hệ thống thần kinh
(parasympathetic & sympathetic systems), v.v.
1) CHUYỂN
HÓA CHẤT ÐƯỜNG: Ðường là nguồn năng lượng chính cho óc, hồng huyết
cầu, bắp thịt và thận. Khi sự cung cấp nhiên liệu và thức ăn từ hệ thống tiêu
hóa bị gián đoạn, sự sống còn của các tế bào và cơ quan kể trên sẽ hoàn toàn lệ
thuộc vào gan. Trong thời gian "nhịn ăn" này, gan là cơ quan chính
chế tạo và cung cấp chất đường cho cơ thể, nhất là cho óc. Khi gan bị chai, khả
năng biến hóa chất đường bị tổn thương dễ đưa đến sự thăng giảm thất thường của
chất đường trong máu.
Ðường trong thức ăn nằm dưới nhiều dạng
khác nhau: đường đơn (monosaccharide), đường đôi (disaccharide), và tinh bột.
Từ hệ thống tiêu hóa, đường đơn được hấp thụ thẳng vào máu và có thể được tiêu
thụ ngay lập tức mà không cần phải biến chế hoặc thay đổi. Ðường trong đa số
các loại thực phẩm và trái cây thường nằm dưới dạng đường đôi. Một trường hợp
ngoại lệ là nho, một loại trái cây chứa đựng nhiều glucose (một loại đường đơn)
nhất. Ðường đôi như lactose (đến từ sữa), sucrose (đến từ các loại đường
mía, đường củ cải cũng như đa số các loại trái cây) cần phải được tách ra thành
đường đơn trước khi được hấp thụ. Nhiều người Việt Nam, vì thiếu phân hóa tố
lactase, nên không thể tiêu hóa được chất sữa (lactose intolerance). Những
người này thường bị sình bụng, đau quặn bụng hoặc tiêu chảy sau mỗi lần uống
sữa hoặc tiêu thụ các sản phẩm pha chế từ sữa như bơ, cheese, v.v.
Tinh bột (starch) cũng là một dạng tồn
trữ chất đường trong nhiều loại thực vật khác nhau như gạo, mì, khoai, v.v. Khi
chúng ta ăn cơm, tinh bột từ gạo sẽ được chuyển hóa thành nhiều đơn vị đường
khác nhau. Vì thế, khi tiêu thụ thức ăn với nhiều tinh bột, chất đường trong
máu của chúng ta sẽ tăng lên chậm chạp hơn, so với trường hợp nếu chúng ta uống
một ly nước nho với toàn là đường đơn.
2)
SẢN XUẤT VÀ CHUYỂN HÓA CHẤT ACID BÉO (Fatty Acid) và MỠ (lipids): Acid
béo là một trong những nguồn năng lượng quan trọng nhất được dự trữ trong cơ
thể chúng ta và cũng là thành phần cơ bản của nhiều loại mỡ (lipids) quan
trọng, kể cả chất triglyceride. Các loại mỡ này có thể được so sánh như những
viên gạch của một căn nhà. Vì thế, khi gan bị tổn thương, "nhà" sẽ bị
rạn nứt, dễ đổ vỡ. Gan cũng đóng một vai trò quan trọng trong việc tiếp
thu và biến chế các chất mỡ và cholesterol đến từ thức ăn thành những chất đạm
mỡ (lipoproteins). Những chất mỡ này không những chỉ là những nguồn nguyên liệu
quý báu khi đói, mà còn là những thành phần cơ bản của nhiều chất hóa học và kích
thích tố khác nhau. Sự điều chỉnh các chất mỡ này là một trong những yếu tố
quan trọng bảo vệ cơ thể chúng ta trước nhiều bệnh tật. Chất mỡ và cholesterol
được tìm thấy nhiều nhất ở các loại thịt mỡ, thịt nâu (dark meat), một số đồ
biển như tôm, cua v.v.
3)
BÀO CHẾ & THOÁI BIẾN CHẤT ÐẠM (Protein Synthesis &
Degradation): Gan là cơ quan chính trong việc bào chế và thoái biến chất đạm.
Mỗi ngày gan bào chế khoảng 12g chất albumin, một trong những chất đạm quan
trọng nhất trong cơ thể. Ngoài nhiệm vụ duy trì áp suất thể tích (oncotic
pressure), chất albumin này là những "xe vận tải" chuyên chở nhiều
chất hóa học khác nhau. Khi gan bị chai, chất albumin giảm dần, dễ đưa đến phù
thủng (edema). Ngoài ra, gan là cơ quan chính bào chế những yếu tố
đông máu (clotting factors). Khi gan bị viêm lâu năm, sự đông đặc của máu trở
nên khó khăn, người bệnh dễ bị chảy máu. Hơn nữa, khi thiếu chất đạm, bệnh nhân
viêm gan sẽ dễ bị nhiễm trùng và các vết thương sẽ khó lành hơn.
4)
THANH LỌC ÐỘC TỐ
Gan và thận là hai cơ quan chính trong
cơ thể có khả năng loại bỏ các độc tố. Những độc tố dễ-tan-trong-nước
(water-soluble) sẽ được loại qua thận. Những độc tố tan-trong-mỡ
(lipid-soluble), sẽ được biến chế bởi những tế bào gan thành những chất kém
nguy hiểm hơn, hoặc dễ hòa tan trong nước hơn. Khi gan bị chai, những độc tố sẽ
ứ đọng lại trong cơ thể.
5)
TỔNG HỢP CHẤT MẬT
Chất mật (bile) sau khi được chế tạo
trong tế bào gan, sẽ được cô đọng và dự trữ trong túi mật. Sau mỗi bữa cơm,
chất mật sẽ theo ống dẫn mật đi xuống tá tràng, trà trộn với thức ăn và giúp cơ
thể nhũ hóa các chất béo. Khả năng sản xuất chất mật của người bị chai gan sẽ
từ từ giảm dần gây ra trở ngại trong vấn đề hấp thụ chất mỡ và chất béo. Vì
thế, họ sẽ dần dần mất ký rồi trở nên thiếu dinh dưỡng cũng như thiếu những
vitamins tan-trong-mỡ như vitamin A, D, E, K. Khi thiếu vitamin K, họ sẽ dễ bị
chảy máu hơn.
Tóm lại, gan đóng nhiều vai trò quan
trọng trong việc bảo tồn sức khỏe của chúng ta. Gan được so sánh như người lính
dũng cảm, canh gác những tiền đồn, giao tranh và phân giải tất cả các hóa tố
đến từ hệ thống tiêu hóa, cũng như những cặn bã từ những hệ thống khác
"lang thang" trong máu. Vì thế, một trong những nhiệm vụ chính của
gan là thanh lọc độc tố. Tuy nhiên, vì không hoàn toàn là một "bộ phận
siêu Việt" (super organ), gan cũng có thể bị tàn phá bởi độc tố, vi trùng,
vi khuẩn và nhiều bệnh tật khác nhau. May mắn thay, với khả năng tự tái tạo,
trong đa số trường hợp viêm gan kinh niên (còn được gọi là mãn tính), gan vẫn
tiếp tục hoạt động một cách tương đối bình thường trong một thời gian lâu dài
No comments:
Post a Comment